O Zakonie Bernardynów

Strona główna Zakonu: www.bernardyni.pl Oficjalny Facebook Zakonu: https://www.facebook.com/ofm.bernardyni/

Zakon nasz pod oficjalną nazwą ORDO FRATRUM MINORUM (OFM) (czyli Zakon Braci Mniejszych) założony został przez św. Franciszka z Asyżu w 1209 r., a w 1223 r. papież Honoriusza III, zatwierdził regułę św. Franciszka, według której podstawą życia zakonników są 3 śluby: ubóstwa, posłuszeństwa i czystości (co w stroju zakonnym uwidaczniają 3 węzły na pasku habitu). Zakon rozwijał się niezwykle prężnie na całym świecie, zachwycając swoimi ideałami. Po kilku wiekach, szczególnie w XVI w. pojawiły się dwie odmienne tendencje w kwestii przestrzegania ubóstwa franciszkańskiego, co spowodowało podział zakonu na 3 gałęzie:

Braci Mniejszych Obserwantów (OFM) (popularnie określanych jako Franciszkanie brązowi, Bernardyni, Obserwanci, Reformaci, Franciszkanie Śląscy, Panewniccy itd.)
Braci Mniejszych Konwentualnych (OFMconv.) (Franciszkanie konwentualni lub Franciszkanie czarni)
Braci Mniejszych Kapucynów (OFMcap.) (krótko - Kapucyni)

Bernardyni należą do pierwszej z nich tj. Braci Mniejszych Obserwantów - co oznacza tych, którzy pragną bez żadnych zmian (łać. observo) zachować wskazania Reguły św. Franciszka. Tych franciszkanów nazywają też "franciszkanami brązowymi". Aktualnie w Polsce jest 5 Prowincji franciszkanów brązowych, a jedna z nich, największa, nosi nazwę Bernardyni? Dlaczego jednak Bernardyni ? To wyjaśni poniżej historia zakonu w Polsce.

Historia zakonu na Ziemiach Polskich

Na ziemiach polskich franciszkanie pojawili się już w 1236 we Wrocławiu, a rok później w Krakowie. Obserwanci natomiast przybyli do Polski w 1453 r. pod przewodnictwem św. Jana Kapistrana, którego duchowym mistrzem był św. Bernardyn ze Sieny. Dlatego też pierwszy klasztor założony w Krakowie (pod Wawelem) obrał sobie za patrona właśnie św. Bernardyna ze Sieny. Także następne klasztory, m.in. w Poznaniu (1457) i we Lwowie (1460) nosiły imię św. Bernardyna. Z tej racji zaczęto nazywać zakonników - bracia od św. Bernardyna, a potem krótko: bernardyni. Sami zakonnicy nazywali siebie oficjalnie aż do wieku XIX: "Ordo Fratrum Minorum Regularis Observantiae". Ludność jednak, a także polskie władze państwowe i kościelne, używały chętniej nazwy bernardyni, także dla odróżnienia od "franciszkanów konwentualnych", którzy byli już wcześniej w Krakowie. Tak więc franciszkańscy zakonnicy zostali nazwani bernardynami - i tak pozostało do dzisiaj. Powszechność tej nazwy i wielkie znaczenie bernardynów w dziejach Polski znalazło odzwierciedlenie także w literaturze polskiej (m. in. ksiądz Robak Bernardyn z "Pana Tadeusza" czy ksiądz Piotr Bernardyn z "Dziadów" A. Mickiewicza). Nazwa ta funkcjonuje oczywiście tylko w Polsce, bo za granicą używa się już nazwy "franciszkanie", dla których jest jeden "Generał Zakonu" na cały świat.

W początkach zakon dzielił się formalnie i terytorialnie na wikarie i prowincje. Klasztory bernardyńskie w Polsce weszły w skład wikarii austriacko-czesko-polskiej. W 1467 r. wyodrębniono z niej wikarię polską z 25 klasztorami, która w 1517 r. przybrała nazwę Prowincji Niepokalanego Poczęcia NMP (i tak jest do dzisiaj), a przełożonego zakonu nazwano prowincjałem. Jest to więc szeroka, a nawet skomplikowana historia - czemu jednak nie można się dziwić, bacząc na wiele wieków historii i wielkość zakonu, co jeszcze bardziej skomplikowały w Polsce liczne rozbiory, przesunięcia granic i kasaty klasztorów.

Dla lepszego zobrazowania rozwoju prowincji bernardyńskich na ziemiach polskich można przejrzeć sobie mapkę (pdf). A ogólny podział zakonów franciszkańskich na www.ofm.pl

Na skutek separatystycznych dążeń konwentów litewskich doszło w r. 1530 do wydzielenia z prowincji polskiej 4 tamtejszych klasztorów (Wilno, Kowno, Tykocin, Połock) w osobną prowincję litewską. Prowincja ta istniała tylko 40 lat. W r. 1570 została z powrotem wcielona do macierzystej prowincji polskiej.

Wiek XVI i początek w. XVII przyniosły ogromny rozrost zakonu w Polsce, dlatego też w 1628 r. dokonano podziału licznych już teraz klasztorów na 4 prowincje: wielkopolską, małopolską, ruską i litewską. Podział ten trwał tylko 2 lata, bo w roku 1630 dokonano nowych zmian. Prowincja wielkopolska pozostała w granicach z r. 1628, natomiast prowincje: małopolską, litewską i ruską zjednoczono w jedną prowincję polską. Ten stan rzeczy trwał znowu tylko do 1637 r,. ponieważ przy rosnących nadal fundacjach zrekonstruowana prowincja polska okazała się stanowczo za wielka. Dlatego wydzielono z niej klasztory ruskie w osobną prowincję. Były więc w Rzeczypospolitej 3 prowincje bernardynów: wielkopolska, małopolska łącznie z klasztorami na Litwie (od Alwerni k. Krakowa po Witebsk) i ruska. Ostatni przed rozbiorami podział miał miejsce w r. 1731. Utworzono mianowicie z klasztorów litewskich, należących do prowincji małopolskiej, nową prowincję - litewską. I tak, pod koniec istnienia Rzeczypospolitej (ok. 1765 r.) prowincja wielkopolska liczyła 37 klasztorów, prowincja małopolska 18 klasztorów, litewska 34 (w 1772 r.) i w tym samym roku prowincja ruska 30 klasztorów. Po wojnach kozackich, które zmiotły 9 klasztorów, na ziemiach Rzeczypospolitej było w chwili pierwszego rozbioru 118 konwentów, nie licząc pozaklasztornych placówek duszpasterskich. Uwzględniając zaś wszystkie, dokonane dla bernardynów fundacje, było ich 129.

Nowe przeobrażenia w prowincjach bernardyńskich nastąpiły po rozbiorach. Rządy zaborcze dążyły do tego, aby klasztory z ich terytoriów nie miały łączności z zakonnymi władzami w innym zaborze. Z tego względu utworzono w zaborze pruskim w r. 1800 z klasztorów prowincji wielkopolskiej i z kilku konwentów prowincji małopolskiej i litewskiej, jakie znalazły się pod panowaniem Prus, jedną prowincję Wielkiej i Małej Polski. Ten stan trwał w zaborze pruskim do r. 1807. Z chwilą utworzenia Księstwa Warszawskiego (1807) wiele konwentów z tej nowej prowincji znalazło się w Księstwie. Jednak już w 1815 r., kiedy tzw. Księstwo Poznańskie odeszło do Prus, większość klasztorów, przynależnych do utworzonej w 1800 r. w zaborze pruskim prowincji, znowu wróciły do państwa pruskiego. Do r. 1841 wszystkie klasztory zaboru pruskiego uległy kasacie.

Pod panowanie austriackie dostała się w pierwszym rozbiorze część prowincji ruskiej i 3 klasztory małopolskie (w Kalwarii Zebrzydowskiej, Bochni i Tarnowie), wcielone w 1785 r. do utworzonej tu tzw. prowincji galicyjskiej. Trzeci rozbiór poddał panowaniu austriackiemu większą część prowincji małopolskiej i znowu część ruskiej. W 1806 r. z wszystkich klasztorów w zaborze austriackim utworzono jedną prowincję pod nazwą Wschodniej i Zachodniej Galicji (Obojga Galicji). Trwała ona niedługo. Z chwilą bowiem utworzenia Księstwa Warszawskiego w r. 1807 i odejścia po zwycięstwach ks. Józefa Poniatowskiego nad Austrią w 1809 r. dalszych ziem zaboru austriackiego do Księstwa, w Galicji znalazło się tylko 14 klasztorów, które jako prowincja galicyjska doczekały się wskrzeszenia państwa polskiego. Do prowincji tej włączono w 1852 r., w wyniku upadku Rzeczypospolitej Krakowskiej, klasztory w Krakowie i Alwerni.

W zaborze rosyjskim znalazła się prowincja litewska i część ruskiej. Ta ostatnia (zwana prowincją ruską zakordonową) poczęła od r. 1797 wybierać własnego prowincjała z siedzibą w Zasławiu, ponieważ nie dało się utrzymać nadal związku z resztą ruskiej prowincji w zaborze austriackim i z jej prowincjałem we Lwowie. Pod naciskiem rządu wcielono ją w 1815 r. do prowincji litewskiej, z którą podzieliła dalsze losy, aż do jej ostatecznego upadku po powstaniu styczniowym. Utrzymały się tylko z tej litewsko-ruskiej prowincji klasztory etatowe w Zasławiu i Kretyndze, z których pierwszy przeszedł w 1918 r. pod jurysdykcję prowincjała lwowskiego, drugi zaś stał się zaczątkiem utworzonej po 1920 r. prowincji w państwie litewskim.

Kongres wiedeński poddał berłu carów utworzone wtedy (1815 r.) Królestwo Kongresowe. Znalazła się w nim część dawnej prowincji wielkopolskiej, część małopolskiej z 2 klasztorami w Rzeczypospolitej Krakowskiej oraz kilka klasztorów dawnej prowincji ruskiej. Klasztory ruskie włączono do prowincji małopolskiej utworzonej w 1810 r. po rozdziale Prowincji Obojga Galicji.

W ślad za konstytucją papieża Leona XIII z r. 1897 "Felicitate quadam", znoszącą w zakonie wszelkie odrębności, wcielono w 1899 r. do galicyjskiej prowincji bernardynów kilkanaście klasztorów reformatów, które jednak już w 1911 r. znowu się oddzieliły i stworzyły własną prowincję, przyjmując na powrót dawną swą nazwę, lecz już bez odrębności ustrojowych.

Po pierwszej wojnie światowej galicyjska prowincja bernardynów rozszerzyła się częściowo na dawne zabory, a także dokonała otwarcia kilku nowych domów. W 1939 r. istniało w prowincji 28 klasztorów, 10 rezydencji. Zakonnicy bernardyńscy obsadzili również Prefekturę Apostolską w Japonii prowadząc tam duszpasterstwo i działalność społeczno-opiekuńczą. Były to: Toyohara, Maoka i Odomari.

Po drugiej wojnie światowej, wskutek przesunięcia wschodnich granic Polski, prowincja utraciła wszystkie klasztory i placówki duszpasterskie położone na terytorium ukraińskim w liczbie 20, oraz placówki japońskie.

Na Ukrainie polscy Bernardyni odzyskali kilka klasztorów i zbudowali kilka nowych (łącznie 9 placówek), które tworzyły Kustodię Ukraińską (podprowincję zależną od prowincji polskiej). Po kilku latach klasztory ukraińskie odłączyły się i stanowią odrębną Pwowincję na Ukrainie.

Obecnie bernardyni posiadają 27 placówek w Polsce (około 100 klasztorów nie zostało odzyskanych po kasacie przez zaborców rosyjskich i austriackich).

Święci z naszej Prowincji to: św. Jan z Dukli, św. Szymon z Lipnicy, bł. Władysław z Gielniowa, sługa Boży Rafał z Proszowic, bł. Anastazy Pankiewicz.

Liczby: Zakon Braci Mniejszych na świecie liczy 16329 członków. Podzielony jest na 109 Prowincji. Nasi zakonnicy są obecni w 105 krajach świata. Zakon posiada 2674 domy zakonne (w tym 2199 parafii). Kościół powołał spośród zakonników 6 kardynałów, 9 arcybiskupów i 98 biskupów. W Polsce funkcjonuje 5 prowincji naszego zakonu. Bracia naszej Prowincji pracują w 27 klasztorach w Polsce, a także podejmują pracę duszpasterską we Włoszech, w Niemczech, Belgii, Austrii, w Argentynie, w Demokratycznej Republice Kongo, w Libii i Zimbabwe. Graficznie można to zobaczyć na tej mapie.

opracowanie - o. dr Julian Śmierciak OFM

-----------------------------

Zainteresowanych ogólnymi dziejami bernardynów odsyłamy do dzieła Kamila Kantaka: Bernardyni polscy, t. 1-2, Lwów 1933, oraz Hieronima Eugeniusza Wyczawskiego: Bernardyni polscy, t. 3, Kalwaria Zebrzydowska 1992, a także tegoż autora: Zakon w Polsce, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, pr. zb. pod red. H. E. Wyczawskiego, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 619-631, oraz do innych mniejszych opracowań autorstwa Barącza, Grudzińskiego, Golichowskiego, Bogdalskiego, Chadama, Jana z Komorowa (kronika), Kazanowskiej, Murawca, i in.

O Zakonie Bernardynów

Historia zakonu na Ziemiach Polskich

Zobacz także

Klasztory Bernardyńskie w Polsce

Dlaczego nazwa Bernardyni ?

Reguła Zakonu